નવા શ્રમ કોડ-2025
ભારતમાં 21 નવેમ્બર, 2025 થી નીચેના ચાર મુખ્ય “લેબર કોડ્સ” લાગુ થયા છે:
(2)Industrial Relations Code, 2020
(3)Code on Social Security, 2020(4)Occupational Safety, Health & Working Conditions (OSHWC) Code, 2020
આ ચાર કોડ્સ 29 જુના કેન્દ્રীয় શ્રમ કાયદાઓને બદલીને વધુ એકીકૃત, સરળ, અને આધુનિક વર્કફોર્સ નિયમન લાવવા માટે બનાવાયા છે.
દરેક કોડની વિશેષતાઓ અને મુખ્ય ફેરફારો
નીચે દરેક કોડ હેઠળ શું મહત્વપૂર્ણ છે તેની વિગતવાર સમીક્ષા છે:
1. Code on Wages, 2019
-
નવું “વેજ” (wages) ની વ્યાખ્યા: વેતન તરીકે હવે “બેસિક પે + ડિર્નેસ એલાઉન્સ + રિટેઇનિંગ એલાઉન્સ” સામેલ થશે. જોકે, કેટલાક એલાઉન્સ જેમ કે HRA, ફ્લેટ હાઉસ ભાડું, બોનસ વગેરે વેતન ગણવામાં નહીં આવે તેવી વ્યવસ્થા છે.
-
એલાઉન્સ મર્યાદા:ALLOWances વેતનના 50% થી વધુ ના હોય એમ નિયંત્રણ છે, એટલે કે વેતનની એ بنیادی ભાગ “વેજિસ”માં ગણાશે.
-
રાષ્ટ્રીય ફ્લોર વેજ (National Floor Wage): કેન્દ્ર સરકાર પાસે રાષ્ટ્રીય “ન્યૂનતમ વેતન” નક્કી કરવાનો અધિકાર છે, જે દરેક રાજ્ય માટે એક પ્રકારની માળખાકીય દૃષ્ટિપ્રદ રાહદોરી આપી શકે છે.
-
કામના કલાકો: રોજના કામ 8 થી 12 કલાક સુધી હોઈ શકે છે, પણ સাপ্তાહિક મહત્તમ 48 કલાક રહેશે
-
ઓવરટાઈમ ચૂકવણી: વધારાના કલાક માટે વેતન દુગણી દરે ચૂકવવાનું પ્રાવધાન છે.
-
જાતિભેદની પ્રતિબંધ: વેતનમાં કે નિયુક્તિમાં લિંગ-આધારિત ભેદભાવ બનાવવાનો મનાઈ છે — નારીઓ અને ટ્રાન્સજેન્ડર લોકો માટે પણ સમાન Derecho આપવાનો છે.
-
નિયુક્તિ પત્ર (Appointment Letters): દરેક કર્મચારીને નિયમિત રીતે રજીસ્ટર્ડ કામદાર તરીકે નિમણૂક પત્ર (Appointment Letter) આપવાની ફરજ રહેશે, जिससे કામદારે તેમની જવાબદારીઓ, પગાર તત્વો, કામની શરતો સ્પષ્ટ રીતે જાણે.
-
વેતન સ્લિપ્સ: કર્મચારીઓને દર મહિને વેતન સ્લિપ મળવાની ફરજ છે જેમાં ઉપધારાઓ, કપાતો, નેટ પેજ વગેરે સ્પષ્ટ હોવા જોઈએ.
2. Industrial Relations Code, 2020
-
કદન (Fixed-term employment): ફિક્સ્ડ-ટર્મ કર્મચારીઓને માન્યતા આપવામાં આવી છે. તેમને સચોટ સમયના કોન્ટ્રાક્ટ સાથે નોકરી મળી શકે છે.
-
ગ્રેચ્યુટિ (Gratuity): ફિક્સ્ડ-ટર્મ કામદાર હવે માત્ર 1 વર્ષ સતત સેવા બાદ ગ્રેચ્યુટિ માટે લાયક છે — જે જૂના કાયદાઓની તુલનામાં એક મોટો ફેરફાર છે.
-
સ્ટ્રાઈક અને લોકઆઉટ નિયમો: આ કોડ હેઠળ, બંદ (સ્ટ્રાઈક) પહેલાં 14 દિવસની નોટિસ આપવી પડશે.
-
ઉદ્યોગ - કર્મચારી સંર્ણી (Standing Orders): ઉદ્યોગોમાં “સ્ટેન્ડિંગ ઓર્ડર્સ” (કામની નિયમિત કામગીરી માટે નિયમો) બનાવવાની ફરજ હોવાથી કર્મચારીઓ માટે કામની શરતો વધુ પૂર્વાનુભવક રહેશે.
-
રિટ્રેન્શન / મોહિત કરવું (Lay-off / Retrenchment): હવે, prior government approval માટેની આચરણરેખા વધારી છે — મોહિત કરવા માટેની મંજૂરી માટે હાલમાં એક નવો થ્રેશોલ્ડ છે.
-
જૂથ (Union) માન્યતા: ટ્રેડ યુનીયો માટે નિયમોમાં પણ બદલાવ છે — બિનમાત્ર સભ્યો અને પ્રથમ “મેઈન નેગોશિએટિંગ યુનિયન” માટે નિયમો બદલાયા છે.
વર્ક ફ્રોમ હોમ: સર્વિસ-સેક્ટરમાં વર્ક-ફ્રોમ-હોમ (ઘરમાંથી કામ) વ્યવસ્થાને સ્વીકારવાનો અહીં ઉલ્લેખ છે.
-
વેપાર / ઉદ્યોગની વ્યાખ્યા: “ઉદ્યોગ” (Industry) અને “કર્મચારી / કામદાર” (Worker) ની વ્યાખ્યામાં વિસ્તરણ — જે જૂનાં કાયદાઓમાં નકશો કરતા વધારે વર્હે.
-
ટોળકી (Dispute Resolution): ઉદ્યોગિક વિવાદોને ઝડપી અને અસરકારક રીતે ઉકેલવા માટે, ટ્રિબ્યુનલ (દ્વિ-સભ્ય) જેવા મંચ બનાવવામાં આવ્યા છે.
3. Code on Social Security, 2020
-
સામાજિક સુરક્ષા વર્ધિત: ગિગ વર્કર્સ, પ્લેટફોર્મ વર્કર્સ, ફિક્સ્ડ-ટર્મ કર્મચારીઓ અને અનગોઠેલ કર્મચારીઓને પણ સામાજિક સુરક્ષા માટે સામેલ કરવામાં આવ્યા છે.
-
પ્રદાન કરવાની સંસ્થા: EPFO (Employees’ Provident Fund Organisation) અને ESIC (Employees’ State Insurance) જેવી સંસ્થાઓના નિયંત્રણો સુધારાયા છે.
-
ભંડોળ ફોર્મિંગ: ગિગ / પ્લેટફોર્મ વર્કર્સ માટેની યોજનાઓ વિશે કોડ કહે છે કે એગ્રેગેટર્સ (જે કામને મંચો પર લાવે છે, જેમ કે ડિલિવરી એપ વગેરે) 1-2% તેમની વાર્ષિક ટર્નઓવરમાંથી સુરક્ષા યોજનામાં યોગદાન આપી શકે છે.
-
પોર્ટેબિલિટી: લાભ (ફાયદા) – જેમ કે ફંડ, સ્વાસ્થ્ય કવર – રાજ્ય થી રાજ્ય વચ્ચે પણ સ્થાનાંતર કરી શકાય તેવી વ્યવસ્થા છે, જેથી કામદારોનું મૂળભૂત સુરક્ષા નેટ પગલે નહિ રહે.
-
ગેરમજૂરી તથા આશ્રિત વ્યાખ્યા: આશ્રિતોની વ્યાખ્યામાં વિસ્તરણ છે — જેમ કે માતાપિતા-IN-LAW, માતા-દાદી વગેરે કહીને.
-
માતાપિતા છૂટાછેડા, માતૃત્વ લાભ, માર્ટ્યુરીટી (maternity) લાભ: નવી વ્યવસ્થાઓ છે જે મહિલાઓને અને તેમના બાળકને વધુ સુરક્ષા આપે છે.
-
અકિસિડન્ટ કે યાત્રાએ દુર્ઘટના: કર્મચારીઓની કે તેમની આશ્રિતોની સલામતી વધારે ધ્યાનમાં લેવામાં આવી છે — રોજગારી દરમિયાન કે કામ-ધોરણી પ્રક્રિયા દરમિયાન યાત્રાને પણ “ઍમ્પ્લોયમેન્ટ-સબંધિત” ગણવાની શક્યતા છે.
4. Occupational Safety, Health & Working Conditions (OSHWC) Code, 2020
-
સુરક્ષા નિયમોનું સ્ટાન્ડરાઇઝેશન: જુદા જુદા મોટા જૂના قانونો (Factories Act, Building & Construction Workers Act, Mines Act વગેરે) ને એક_code મા સંયોજિત કરવાનો પ્રયાસ છે, જેથી નિયમન સરળ અને વ્યવહાર્ય બને.
કામની үеપણું (Working Hours): કામના કલાકો, વિશ્રામ સમય, ઓવરટાઈમ વગેરે માટે સ્પષ્ટ નિયમો છે.
-
મહિલાઓ માટે કામની સ્થિતિ: હવે મહિલાઓ રાત્રિના શિફ્ટમાં કામ કરી શકે છે (જો તે પોતે મંજુર કરે અને કામદારે સુરક્ષા વ્યવસ્થા પૂરી પાડે).
-
વાર્ષિક મેડિકલ તપાસ: કર્મચારીઓને એક નિશ્ચિત ઉમર (કેટલાક દરખાસ્તોમાં 40 વર્ષ+) પછી મફત વાર્ષિક આરોગ્ય તપાસ મળવાની વ્યવસ્થા છે.
દૂર્ઘટનામાં દંડ: જો કામની જગ્યાએ દુર્ઘટના થાય છે, તો દંડના કેટલાક ભાગVictims (જંપાણી અથવા તેમની પરિવાર) ને આપવામાં આવી શકે છે.
નિવાસી સુવિધાઓ: કામદારે કામ કરતી જગ્યાએ લોહી-પાણી, ટોઇલેટ, આરામ રૂમ વગેરે જેવી કલ્યાણકારી સુવિધાઓની જવાબદારી રાખવી પડશે. (આ પ્રકારનું “વેલફેર” પ્રાવધાન જૂના કાયદાઓમાં વધારે વ્યાપક છે.)
-
ઇન્સ્પેક્ટર-કમ-ફેસિલિટેટર મોડલ: ખાસ પ્રકારના “ઇન્સ્પેક્ટર-કમ-ફેસિલિટેટર” રહેશે, જે નિયમન કરતો પણ માર્ગદર્શન આપનારો પગલુ ઉઠાવે – માત્ર દંડતંત્ર પર આધારિત નહીં.
નોંધણી અને લાઇસેન્સની સરળતા: એક રજીસ્ટ્રેશન, એક લાઇસેન્સ, એક ઇલેક્ટ્રોનિક રિટર્ન પદ્ધતિ કાયમ રાખવાની યોજના છે — જેCompliance (પલન) સરળ બનાવે છે.
-
Safety બોર્ડ: રાષ્ટ્રીય સ્તરે Occupational Safety & Health માટે એક બોર્ડ (ઉચ્ચ સ્તરની સંસ્થા) હોવાની શક્યતા છે, જે safety સ્ટાન્ડર્ડને નિયમિત કરશે.
પ્રભાવ અને પડકારો
-
સરળપણા (Ease of Doing Business): નવા કોડ્સ નિયમનને સરળ બનાવે છે — જૂના નિયમોમાં આકારેલ(registers, forms, returns) બરાબર સંકલિત છે.
કારોબારી સિસ્ટમ માટે લવચીકતા: લઘુ ઉદ્યોગો માટે પણ નોકરી કાઢવા (“Lay-off / Retrenchment”) ની નિયમાવલી થોડું સરળીકરણ મળે છે, જેમાં જૂની મર્યાદાઓ અપડેટ થયેલી છે.
કામદારો માટે સબલ સુરક્ષા: ગિગ વર્કર્સ, પ્લેટફોર્મ વર્કર્સ જેવા વર્ગો હવે કાયદેસર માન્યતા મેળવે છે અને તેમને સામાજિક સુરક્ષા મેળવવાનો માર્ગ છે.
મુખ્ય વિરોધ પણ છે: કેટલાક ટ્રેડ યુનિયન કહે છે કે આ કોડ્સ “હાયર-એન્ડ-ફાયર” (લાવો-કાઢો) નીતિઓને સહૂકાર આપે છે અને કામદારોની સુરક્ષા જોખમમાં મૂકે છે.
-
રાજ્ય લેવલ અમલ: આ કોડ્સ કેન્દ્રિય છે, પણ ઘણા નિયમો માટે રાજ્યોની નિયમાવલી (State Rules)ની જરૂર છે — એટલે અમલમાં વિભિન્ન રાજ્યોમાં સમય અને વ્યવહારમાં તફાવત આવી શકે છે.
